Ziek worden van stress. Doe er iets aan!

Ziek worden van stress…hoe dan? Wat doet (verborgen) stress met ons lichaam? Er wordt veel geschreven over de directe effecten, zoals overspannenheid en burn-out, maar stress kan nog veel meer schade aanrichten. Op dit moment lees ik het boek ‘Wanneer je lichaam nee zegt’ van Gabor Maté. Hij benadrukt nog eens welk verband er is tussen body en mind, hoe weinig we daar van weten en hoe weinig we daar rekening mee houden. In deze blog praat ik je hierover bij.

Ten eerste maar eens over werkdruk en stress. De werkdruk is enorm in de zorg (maar ook in bijna alle andere sectoren). Een tekort aan personeel, veel verzuim en veel te veel werk. Recent verscheen een onderzoek van PGGM en IZZ. Daarin komt naar voren dat de huidige en verwachte werkdruk in de zorg veel hoger is dan die van de rest van werkend Nederland: 48% ervaart nu al hoge werkdruk en 1 op de 3 medewerkers verwacht dat de werkdruk nóg verder stijgt. Zorgmedewerkers zijn minder mentaal fit dan mensen in andere sectoren en de balans tussen werk en privé is een continue struggle.

Je herkent dit vast, ook wanneer je in een andere sector werkt. Dit is echter niet alleen iets van nu of van de post-corona-tijd, het is echt een kenmerk van onze huidige maatschappij. Maar je kunt dus volgens Maté ook écht ziek worden van stress.

Leefstijl als veroorzaker van stress en ziekte

Ons leven is de afgelopen vijftig jaar drastisch veranderd. De continue stroom van informatie, het leven lang leren, het idee dat we ook privé van alles ‘moeten’ doen en beleven, goede ouders moeten zijn, sociaal en sportief moeten zijn, de prestatiemaatschappij, de regeldruk, de bezuinigingen in de zorg, en ga zomaar door, zetten ons continu ‘aan’.

Het is niet voor niets dat veel mensen in corona-tijd aangaven het eigenlijk wel lekker te vinden dat er niet zoveel kon en moest. Dit gaf meer ruimte voor het gezin, voor jezelf en voor ontspanning. Maar nu corona weer ‘over’ lijkt te zijn, gaan de meesten van ons weer ‘volle bak’ door in de rat-race. Dit heeft een groot effect op ons mentale én fysieke leven. Dat laatste vaak zonder dat we dat echt door hebben. Er is een hoop verborgen stress en die kan grote gevolgen hebben voor je gezondheid. Je kunt letterlijk ziek worden van stress.

Hoe kan stress tot ziekte leiden?

Stress is een ingewikkelde opeenvolging van fysieke en biochemische reacties op krachtige emotionele prikkels. Fysiologisch gezien zijn emoties elektrische, chemische en hormonale ontladingen van ons zenuwstelsel. Emoties beïnvloeden – en worden beïnvloed door – de werking van o.a. onze grote organen en de toestand van ons immuunsysteem. Verdringing van emoties heeft direct effect op de verdedigingssystemen van ons lichaam. Wanneer je al op jonge leeftijd hebt geleerd om je emoties te onderdrukken, kan je dat in de loop van je leven gaan opbreken.

Veel mensen zijn zo opgevoed. Ikzelf ook. Ik werd al jong degene die bemiddelde tussen mijn ouders en dat maakte dat ik mijn eigen emoties onderdrukte. Gabor Maté stelt nu in zijn boek (op basis van diverse onderzoeken) dat overmatige emotionele betrokkenheid bij een ouder, een gebrek aan psychologische onafhankelijkheid, een grote behoefte aan liefde en genegenheid (die je als kind wellicht hebt gemist) en het onvermogen om boosheid te voelen of te uiten, door diverse medische waarnemers wordt aangeduid als mogelijke factoren bij de natuurlijke ontwikkeling van ziekten. Ik vind dat nogal wat en schrik daar ook van.

Grenzen aangeven en zo ziekte door stress vermijden?

Maté gaat nog verder: ‘We leren het aangeven van grenzen in onze eerste levensjaren. Wanneer je je grenzen niet aan kunt geven, of een van je ouders kan dit niet, ga je je zo aanpassen aan de behoeften en verwachtingen van de ander, zodat dat er een soort van overvloeiing van de een in de ander (symbiose) ontstaat, het kind kan dan geen kind zijn en je smelt dan in feite samen met iemand anders. Je weet dan – als het ware – niet meer waar de een eindigt en de ander begint.

Deze vage psychologische grenzen die je tijdens je kindertijd ervaart, worden als je volwassen bent een belangrijke bron van fysiologische stress. Er is dan sprake van aanhoudende negatieve effecten op je hormoonstelsel en immuunsysteem. Je maakt dan dagelijks mee, dat mensen te dicht bijkomen en teveel invloed op je uitoefenen. Je hebt echter geleerd om dit feit buiten je directe bewustzijn te plaatsen.

Het speelt zich dus veelal onbewust af, de vecht-vlucht-reactie wordt in feite geblokkeerd, de inwendige stress wordt onderdrukt en blijft daardoor onzichtbaar. Uiteindelijk ervaren mensen het niet meer als stressvol wanneer niet aan hun behoeften wordt voldaan of wanneer ze aan de behoeften van anderen moeten voldoen. Dat wordt in feite als ‘normaal’ ervaren’.

Dit herken ik van veel van mijn cliënten. Thema’s als ‘geen grenzen kunnen aangeven’, ‘teveel verantwoordelijkheid nemen’, ‘niet meer weten wat je voelt of zelf wilt’ zijn zaken waar 90% van mijn cliënten mee te maken heeft. Dag in en dag uit. En ook ikzelf heb hier jarenlang (en in sommige gevallen nog wel eens) mee gekampt. En door al die stress kan je dus ziek worden.

Wat is het verschil met ‘gewone’ stress?

Maté: ‘Stress is niet hetzelfde als nerveuze spanning. Stress bestaat uit de inwendige veranderingen – al dan niet zichtbaar – die plaatsvinden wanneer je een bedreiging waarneemt (vecht-vlucht-mechanisme). Hoewel nerveuze spanning een onderdeel van stress kan zijn, kun je ook gestrest zijn zonder je gespannen te voelen.

Dit kan zijn effect hebben op veel organen en delen van je lichaam. Je kunt het merken, door bijvoorbeeld brandend maagzuur, maar veel vaker merk je er niets van. Het speelt zich af in ons autonome zenuwstelsel. Dat is het deel dat niet onder onze controle staat, het deel dat verantwoordelijk is voor een groot aantal lichaamsfuncties die automatisch verlopen, zoals de hartslag, de ademhaling en de spiersamentrekking van de inwendige organen.

Maté: ‘Veel mensen en ook medici zien stress doorgaans als zeer storende, maar losstaande gebeurtenissen zoals het verliezen van een baan, een echtscheiding, het overlijden van een dierbare, spanningen op het werk. Deze heftige gebeurtenissen kunnen bij veel mensen veel stress opleveren, maar er zijn chronische dagelijkse stressfactoren in het leven van mensen die op lange termijn veel verraderlijker en schadelijker zijn voor onze biologische processen. De in onszelf gegeneerde stress eist zijn tol zonder dat we het gevoel hebben dat er iets aan de hand is.

Bij mensen die vanaf hun kindertijd gewend zijn geraakt aan een hoog inwendig stressniveau, veroorzaakt de afwezigheid van stress juist onrust, verveling en een gevoel van zinloosheid. Mensen zijn in feite verslaafd aan hun eigen stresshormonen (adrenaline en cortisol). Voor hen voelt stress als wenselijk.

Direct stress aanpakken. Wat kan je vandaag doen?

Door aan je ademhaling te gaan werken! Ademhaling is uniek omdat het geregeld wordt door het autonome zenuwstelsel, maar ook door de bewuste wil. Hiermee is het onze toegang tot de functies van ons autonome zenuwstelsel. Bewuste ademhaling is de schakel tussen body en mind. Verkeerd ademen overkomt de meerderheid van de mensen met onze Westerse levensstijl. Dit komt door de vele prikkels die we de hele dag ervaren en die bijna permanent ons vecht-vlucht-mechanisme aan zetten. Hierdoor ademen we bijna allemaal té veel en té hoog (borst- i.p.v. buikademhaling). Je kunt hier direct iets aan doen door twee keer per dag deze oefening te doen.

Acute stress

Acute stress ontstaat zoals het woord al zegt, door een acute situatie in het hier en nu. Stress voor een examen, een presentatie, een eerste date, iets anders spannends, een moeilijk gesprek, een gevaarlijke situatie (in het verkeer bijvoorbeeld), enzovoort. Het is in feite de directe lichamelijke reactie op een bedreiging. Er komen dan allerlei processen in ons lichaam op gang die horen bij het vecht-vlucht-mechanisme (afgifte adrenaline en cortisol, verhoging ademhaling, bloeddruk en hartslag, vergroten spierspanning o.a.). Die helpen ons net als in de oertijd bij het overleven van direct gevaar. Dat is een natuurlijk proces.

Chronische stress als oorzaak van ziekte

Chronische stress is iets anders. Hierbij wordt ons stressmechanisme gedurende een langere periode geactiveerd. Je wordt dan blootgesteld aan stressfactoren waaraan je niet kunt ontsnappen. Dit kan zijn omdat je ze niet herkent of dat je er geen controle over hebt. De processen in ons lichaam, zoals eerder genoemd veroorzaken blijvende schade. Een chronisch hoog cortisolniveau vernietigt weefsel. Een chronisch verhoogd adrenalineniveau veroorzaakt een stijging van de bloeddruk en schade aan het hart. Ook het immuunsysteem krijgt een klap. Dit zou uiteindelijk kunnen leiden tot ziekte.

De meeste stressfactoren onze Westerse wereld zijn emotioneel van aard. Mensen zitten in feite gevangen in een bepaalde manier van leven en emotionele patronen die niet goed zijn voor onze gezondheid. Het is zelfs zo dat hoe hoger het economisch ontwikkelingsniveau, des te gevoellozer we zijn geraakt van onze emoties. Vergelijk onze levenswijze maar eens met die van mensen in Afrika die nog in tribes leven en met en in de natuur leven.

Velen van ons voelen niet meer wat er in ons lichaam gebeurt, of we luisteren er niet naar. Dit kom ik tegen bij veel van mijn cliënten die de connectie tussen hoofd en lijf soms geheel kwijt zijn. Ze leven als het ware als ‘een kop zonder kip’. Ze kunnen niet bij hun gevoel, (her)kennen de signalen van hun lichaam niet of negeren deze. Dat leidt op termijn niet alleen tot mentale problemen, maar nu blijkt uit het boek (en de onderliggende studie) van Maté, ook tot lichamelijke problemen en mogelijk zelfs tot (blijvende) ziekte door stress.

Het niet uiten van emoties

Net als stress is emotie een begrip dat we vaak gebruiken zonder precies te weten wat het eigenlijk betekent. Maté haalt de kennis aan van psycholoog Ross Buck, die een onderscheid maakt in drie niveaus. Het niveau wordt bepaald door de de mate waarin we van onze emoties bewust zijn.

Emotie III ervaren we bewust en die zegt iets over hoe we ons voelen. Voorbeelden zijn boosheid, angst, blijdschap, verdriet. Je voelt ook wat dit met je lijf doet. Je voelt je bijvoorbeeld gespannen, loom, leeg, krachtig, enzovoort.

Emotie II zijn onze emoties zoals die door anderen worden gezien. We zijn ons daar al dan niet bewust van. Dit wordt met name duidelijk gemaakt door lichaamstaal, non-verbale signalen, de toon waarop we iets zeggen, gebaren, gezichtsuitdrukkingen, korte aanrakingen en ook de stiltes die we laten vallen. Van wat dit doet in ons lichaam zijn we ons niet altijd bewust, ook al zijn deze emoties voor de mensen om je heen vaak wel duidelijk. Deze uitdrukking van onze emoties heeft de meeste invloed op andere mensen. Ongeveer voor 90%. Dat is veel als je dat vergelijkt met wat mensen tegen je zeggen. Dat heeft maar voor 10% invloed. De uitdrukking: ‘mensen kijken naar wat anderen doen in plaats van luisteren naar wat ze zeggen’ is er dan ook niet voor niets. Dit zal je vast herkennen.

Ziekte door stress: emotie I

Hier komen we op een interessant punt, dat teruggrijpt naar onze opvoeding en vroege ontwikkeling. De emotie II van een kind, is wat ouders het minst goed kunnen verdragen. Het kan namelijk zijn dat de gevoelens die het kind uit, teveel angst in de ouders opwekken. Wanneer een kind zich op deze manier uit, zal dit vervolgens bestraft of geremd worden door de ouders. ‘Kijk niet zo boos’, ‘stel je niet zo aan’, ‘schouders eronder’, het gaat wel weer over’. In feite worden de signalen van het kind genegeerd. Het kind wordt vervolgens geconditioneerd om in de toekomst deze gevoelens te onderdrukken. Hierdoor voorkomt het kind afwijzing en schaamte. Het kind weet in de toekomst dan niet hoe hij/zij effectief moet omgaan met gevoelens en verlangens. Het gevolg hiervan is een soort (onbewuste) hulpeloosheid.

In mijn praktijk tref ik dan mensen aan die bijvoorbeeld zeggen dat het goed gaat, maar die bij doorvragen met allerlei wezenlijke problemen zitten. Ze zijn zo gewend om dat te bagatelliseren, dat het onder een laag van ‘het gaat goed met mij’ verborgen ligt. Ze zijn dan ook verbaasd hoe het kan dat ze – voor hun gevoel – ineens in een burn-out terecht komen, letterlijk ziek zijn geworden door stress.

In de wetenschappelijke literatuur over stress komt naar voren dat de eerder genoemd hulpeloosheid een krachtige prikkel is voor biologische stressresponsen. Aangeleerde hulpeloosheid is een psychologische toestand waarin mensen niet uit stressvolle situaties stappen, ook al hebben ze daar de gelegenheid voor. Voorbeelden zijn een slechte relatie, een stressvolle baan, een leefwijze waar je niet blij van wordt. Dat brengt ons bij emotie I.

Emotie I omvat alle eerder genoemde veranderingen in ons lijf (het vecht-vlucht-mechanisme) als gevolg van bepaalde prikkels. Daar hebben we geen controle over, ze gebeuren gewoon. Zoals genoemd kan dat leiden tot acute en tot chronische stress. Wat hierbij van belang is, is zelfregulering, het vermogen om op een goede manier om te gaan met je eigen gevoelens en verlangens, ook wel genoemd ‘emotionele competentie’. Hiervoor zijn capaciteiten nodig, die vaak ontbreken in onze masculiene samenleving, waarin ‘cool’ – de afwezigheid van emoties- de heersende norm is. ‘Je moet niet zo kleinzielig doen’, ‘niet zo soft zijn’, ‘niet zo emotioneel zijn’. Rationaliteit krijgt over het algemeen de voorkeur boven emotionaliteit.

Emotionele competentie

Emotionele competentie vereist:

Het vermogen om emoties in je lijf te voelen, zodat je je bewust bent van stress.
Het vermogen om je emoties te uiten en zo je grenzen aan te geven.
Het vermogen om onderscheid te maken tussen emoties die te maken hebben met het NU of met VROEGER (lees: de kindertijd).
Het besef van wat jij zelf wil, in plaats van het onderdrukken daarvan om maar te worden geaccepteerd door anderen.

Stress treedt op wanneer niet aan deze criteria wordt voldaan en leidt tot verstoringen in je lichaam. Wanneer dat chronisch is, is dat slecht voor je gezondheid. Je kunt dan echt (blijvend) ziek worden van de stress. Vaak worden een of meer aspecten van de emotionele competentie ondermijnd. En meestal ben je je hier helemaal niet van bewust.

Het is niet voor niets dat veel van mijn cliënten slecht kunnen voelen, hun emoties slecht of niet kunnen uiten, het lastig vinden om grenzen aan te geven (omdat ze veelal ook niet voelen waar die liggen). Door met hen terug te gaan naar de conditioneringen die in hun kindertijd zijn ontstaan en de (veelal) onbewuste patronen die hierdoor zij ontstaan, leren ze weer wie ze werkelijk zijn, wat ze willen en hoe ze daar komen. Met als extra resultaat minder stress en een gezonder leven.

Er staat zoveel in het boek van Gabor Maté, dat ik dat niet allemaal kwijt kan in één blog. Er volgt dus vast nog meer. Wil jij het boek ook lezen? Bestel het dan hier.

Herken jij nu dingen uit dit verhaal? Ben je wellicht geschrokken? Schroom dan niet en neem contact met me op. In een gratis en vrijblijvend ontdekkingsgesprek van 60 minuten op een locatie bij jou in de buurt, help ik je graag al op weg.
Meld je hier aan.

Bronnen:
– Wanneer je lichaam nee zegt – Gabor Maté
– Pexels (foto’s)